Hoofdpijnklachten bij jongeren
Drs. T. de Vos van der Hoeven, Drs. Liv Johnson - juni 2001
Iedereen heeft van tijd tot tijd pijn. Voor de meeste mensen is pijn hebben een symptoom dat er iets lichamelijk aan de hand is. Het is een signaal om het rustiger aan te doen of een bezoek te brengen aan de huisarts. De huisarts onderzoekt wat er aan de hand is en verhelpt de ziekte. Helaas zijn klachten niet in alle gevallen zo gemakkelijk te verhelpen. Er is een aantal klachten waarvan geen lichamelijke oorzaak aangetoond kan worden. Dit zijn vaak chronische pijnen, bijvoorbeeld rugpijn, of pijn die periodiek terugkomt, bijvoorbeeld migraine. Het feit dat de pijn niet verholpen kunnen worden, leidt tot frustratie voor zowel de arts als de patiënt.
Net als volwassenen lijden kinderen ook aan verschillende soorten pijn. Deze pijnen verschillen in intensiteit, frequentie, locatie en duur. Ze kunnen in drie categorieën ingedeeld worden, namelijk acute, chronische of periodieke pijn. Acute pijn is een pijn van relatief korte duur, die veroorzaakt wordt door een duidelijke lichamelijke conditie. Chronische pijn, pijn die langer dan zes maanden aanhoudt, heeft vaak geen aantoonbare biologische oorzaak. Periodieke pijn, frequente episodes van acute pijn, heeft ook vaak geen aantoonbare biologische oorzaak. Aangenomen kan worden dat psychosociale factoren eerder dan verwondingen of ziekte, een rol spelen in het ontstaan en handhaven van chronische en periodieke pijn.
Terwijl chronische pijn een groot probleem is bij volwassenen, is uit onderzoek gebleken dat het bij kinderen in het algemeen een weinig voorkomend probleem is. Periodieke pijn bij kinderen en adolescenten blijkt meer voor te komen dan chronische pijn. Tussen de 7 en 30% van alle kinderen heeft last van periodieke pijn. We praten dan over buikpijn, hoofdpijn of andere lichamelijke pijn zonder een aantoonbare lichamelijke oorzaak. Van deze periodieke pijnen blijkt hoofdpijn een van de meest voorkomende te zijn. Tussen de 5 en 20 % van schoolkinderen lijdt aan regelmatig terugkerende hoofdpijn Kenmerkend voor periodieke (hoofd)pijnklachten is dat de jongeren periodes van hevige pijn ervaren, er geen aantoonbare lichamelijke oorzaak gevonden worden, de perioden met pijn veroorzaakt worden door verschillende externe of interne factoren, met name door stressvolle gebeurtenissen en de jongeren gezond en klachtenvrij zijn tussen de periodes door.
Drs. T. de Vos van der Hoeven, Drs. Liv Johnson - juni 2001
Iedereen heeft van tijd tot tijd pijn. Voor de meeste mensen is pijn hebben een symptoom dat er iets lichamelijk aan de hand is. Het is een signaal om het rustiger aan te doen of een bezoek te brengen aan de huisarts. De huisarts onderzoekt wat er aan de hand is en verhelpt de ziekte. Helaas zijn klachten niet in alle gevallen zo gemakkelijk te verhelpen. Er is een aantal klachten waarvan geen lichamelijke oorzaak aangetoond kan worden. Dit zijn vaak chronische pijnen, bijvoorbeeld rugpijn, of pijn die periodiek terugkomt, bijvoorbeeld migraine. Het feit dat de pijn niet verholpen kunnen worden, leidt tot frustratie voor zowel de arts als de patiënt.
Net als volwassenen lijden kinderen ook aan verschillende soorten pijn. Deze pijnen verschillen in intensiteit, frequentie, locatie en duur. Ze kunnen in drie categorieën ingedeeld worden, namelijk acute, chronische of periodieke pijn. Acute pijn is een pijn van relatief korte duur, die veroorzaakt wordt door een duidelijke lichamelijke conditie. Chronische pijn, pijn die langer dan zes maanden aanhoudt, heeft vaak geen aantoonbare biologische oorzaak. Periodieke pijn, frequente episodes van acute pijn, heeft ook vaak geen aantoonbare biologische oorzaak. Aangenomen kan worden dat psychosociale factoren eerder dan verwondingen of ziekte, een rol spelen in het ontstaan en handhaven van chronische en periodieke pijn.
Terwijl chronische pijn een groot probleem is bij volwassenen, is uit onderzoek gebleken dat het bij kinderen in het algemeen een weinig voorkomend probleem is. Periodieke pijn bij kinderen en adolescenten blijkt meer voor te komen dan chronische pijn. Tussen de 7 en 30% van alle kinderen heeft last van periodieke pijn. We praten dan over buikpijn, hoofdpijn of andere lichamelijke pijn zonder een aantoonbare lichamelijke oorzaak. Van deze periodieke pijnen blijkt hoofdpijn een van de meest voorkomende te zijn. Tussen de 5 en 20 % van schoolkinderen lijdt aan regelmatig terugkerende hoofdpijn Kenmerkend voor periodieke (hoofd)pijnklachten is dat de jongeren periodes van hevige pijn ervaren, er geen aantoonbare lichamelijke oorzaak gevonden worden, de perioden met pijn veroorzaakt worden door verschillende externe of interne factoren, met name door stressvolle gebeurtenissen en de jongeren gezond en klachtenvrij zijn tussen de periodes door.
Er is nog weinig onderzoek gedaan naar periodieke pijn bij kinderen. Een consequentie hiervan is dat er naast de 'tekortkomende' medische hulp, geen goede behandeling hiervoor bestaat. Om goede behandelingen op te stellen moet meer kennis over de factoren die de pijn in stand houden verkregen worden. Zo vond een onderzoekster dat kinderen die naast hoofdpijnklachten ook andere lichamelijke klachten rapporteren, minder baat hadden bij een gedragstherapeutische behandeling van de hoofdpijnklachten. Het vaststellen van wat deze klachten in stand houdt is van belang bij het aanpassen van de behandeling voor deze groep kinderen.
Uit onderzoek is gebleken dat zowel ouder-kindrelatie-aspecten als leeraspecten een rol kunnen spelen in de handhaving van hoofdpijnklachten bij jongeren Ook is er de theorie dat het niet uiten van emoties een rol speelt bij hoofdpijnklachten, Het niet uiten van emoties zorgt voor een verhoging van het spanningsniveau en zorgt op den lange duur, voor een toename in de vatbaarheid voor stress gerelateerde lichamelijke klachten.
Typen hoofdpijn
De meest voorkomende typen zijn migraine en spanningshoofdpijn.
Migraine is gedefinieerd als "Herhaalde aanvallen van hoofdpijn variërend in ernst, frequentie en duur. De pijn begint meestal eenzijdig en gaat gewoonlijk gepaard met verlies van eetlust, en soms misselijkheid en overgeven. Bij sommige vinden vóór of tijdens de aanvallen opvallende sensorische- en motorische veranderingen en stemmingsschommelingen plaats. Migraine komt vaak ook bij andere familieleden voor" .
Spanningshoofdpijn is vaak minder onaangenaam en wordt omschreven als: "Een doffe pijn die voornamelijk gelokaliseerd is in de voorhoofds-, achterhoofds- en nekgebieden en aan beide zijden van het hoofd. Soms wordt de pijn beschreven als een nauwe band rond het hoofd. De hoofdpijn kan verschillende dagen of zelfs maanden duren en wordt eerder als 'druk' ervaren dan als 'pijn' ".
De gemixte categorie bestaat uit symptomen van zowel migraine als spannings-hoofdpijn.
Het gezin is het milieu waarin het kind zich het meest beweegt. Het lijkt daarom een juiste veronderstelling dat het gezin een belangrijke rol speelt in het welzijn van het kind. Ieder gezin zal proberen de gezinssituatie te beschermen en in stand te houden. Maar een gezin is een systeem wat voortdurend beïnvloed wordt door de omgeving. Ieder gezinslid zal op zijn eigen manier reageren op zijn of haar omgeving buiten het gezin om. Deze ervaringen beïnvloeden hoe het gezinslid zich gedraagt binnen het gezin. Daarnaast hangen de gedragingen van de gezinsleden samen en het functioneren van het ene gezinslid beïnvloedt het functioneren van de andere gezinsleden. Zo ontstaan ongewild verschuivingen en veranderingen in het gezin, die alle gezinsleden beïnvloeden. Aangenomen kan worden dat de ziekte van een gezinslid alle gezinsleden beïnvloedt. Anderzijds beïnvloeden de gezinsleden het zieke gezinslid.
De mate waarin de ouders het kind accepteren speelt een belangrijke rol in het functioneren van het kind en in de relatie tussen ouder en kind. Er is een samenhang gevonden tussen ziekte en een negatieve ouder-kind relatie. Dit betekent niet dat elk ziek kind een negatieve relatie heeft met de ouders, maar wel dat een kind met een negatieve relatie met de ouders verhoogde kans heeft op ziekte.
Pijnklachten en leeraspecten binnen het gezin
Het gezin kan tevens op andere manieren een rol spelen in het ontstaan en handhaven van lichamelijke klachten bij jongeren, namelijk door leerervaringen. Het gezin is immers een van de belangrijkste milieus waarin een kind leerervaringen opdoet. Het kan zijn dat kinderen van ouders met pijnklachten deze klachten overnemen. Uit onderzoek is herhaaldelijk gebleken dat vaak een van de ouders van kinderen met hoofdpijnklachten dezelfde klachten heeft of heeft gehad.
Ook kan het kind merken baat te hebben bij het melden van pijnklachten. Een kind kan pijn rapporteren en hierna positieve consequenties ervaren. Voorbeelden van positieve consequenties zijn het niet naar school hoeven te gaan of wat langer televisie kunnen kijken. Echter als een kind steeds terugkerende episoden van pijnklachten rapporteert is dit eigenlijk onvermijdelijk. Pijnklachten bij kinderen kunnen op ziekte wijzen. Bezorgde ouders gaan dan opzoek naar medische diagnose en behandeling. Het kind wordt als ziek beschouwd, krijgt extra aandacht en hoeft niet langer te voldoen aan haar of zijn verantwoordelijkheden. Op deze manier kan het pijngedrag versterkt worden.
Als er na een aantal artsenbezoeken geen organische oorzaak gevonden kan worden, kunnen de positieve consequenties het klachtenpatroon verder in stand houden. Pijnstillers kunnen de klachten verzachten, maar deze hebben geen invloed op de frequentie ervan. De ouders worden dus steeds weer geconfronteerd met de klachten van hun kind, waaraan ze weinig kunnen doen. Waarschijnlijk gaan de ouders dan doen wat ze wel kunnen, namelijk zorgen dat het kind zo weinig last van de klachten heeft als mogelijk. De ouders gaan de pijnklachten proberen te verzachten door extra emotionele steun te geven gecombineerd met een vermindering van gestelde eisen. Bij periodieke pijn bij kinderen met een gevonden organische oorzaak voelen de ouders zich waarschijnlijk minder verantwoordelijk voor het verzachten van de klachten en zal er minder beloning optreden.
Onverklaarde periodieke pijn bij kinderen wordt dus mogelijk mede in stand gehouden door positieve consequenties. Verder tonen deze kinderen meer lichamelijke klachten dan kinderen met verklaarde periodieke pijn. Een verklaring hiervoor kan zijn dat ze hierdoor zichzelf en de ouders willen overtuigen dat ze daadwerkelijk ziek zijn. Hierop volgen weer positieve consequenties en zo ontstaat een moeilijk te doorbreken vicieuze cirkel.
Het is algemeen aangenomen dat het niet uiten van emoties negatieve consequenties voor het welzijn kan hebben. Een voorbeeld hiervan is boosheid dat tot hoge bloeddruk kan leiden en op den duur wellicht tot hartklachten. Dit voorbeeld schetst de somatische consequenties die het niet uiten van emoties kan hebben.
Aangenomen kan worden dat het niet uiten van emoties ook bij kinderen mogelijke lichamelijke gevolgen kan hebben. In een gezin waarin het uiten van emoties ontmoedigd wordt, kan het lichamelijk spanningsniveau van het kind verhoogd worden. Het kan zijn dat stilte in huis wordt geëist omdat de ouders moe zijn na het werk en op deze manier wordt expressie van emoties ontmoedigd. Een gevolg kan zijn dat het kind haar of zijn spanningen niet kwijt kan en lichamelijke klachten gaat ontwikkelen.
Conflicten in het gezin kunnen emoties bij het kind te weeg brengen. De manier waarop de gezinsleden met elkaar omgaan kan er voor zorgen dat het kind deze emoties niet kwijt kan. De emoties worden onderdrukt en veroorzaken lichamelijke spanningen.
Conclusie
Er is nog erg weinig onderzoek gedaan naar hoofdpijnklachten bij jongeren. Aangezien de klachten van jonge hoofdpijnpatiënten zich in 40 tot 60% van de gevallen voort zet in de volwassenheid, valt dit te betreuren. Goede inzichten op dit gebied zouden een hoop leed kunnen voorkomen. In ieder geval lijkt een goede steun en acceptatie vanuit het gezin, en de mogelijkheid emoties te uiten bij spanningshoofdpijn voor verzachting te kunnen zorgen.
Dit artikel is een fragment uit het afstudeer-onderzoek van Liv Johnson en Tamar de Vos van der Hoeven. "De invloed van de ouder-kind relatie, leerfactoren en stressfactoren op hoofdpijnklachten bij jongeren" Werkstuk voor doctoraal klinische psychologie - juni 1997 Supervisoren: Prof. Dr. A. Lange en Drs. S.O.L. Osterhaus, Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Psychologie, Vakgroep Klinische Psychologie